جایگاه واژه‌سازی و نهادسازی در تاسیس تمدن بزرگ اسلامی

 

جایگاه واژه‌سازی و نهادسازی در تاسیس تمدن بزرگ اسلامی

چکیده:
یکی از مهم­ترین اندیشه­‌های راهبردی آیت الله العظمی خامنه­‌ای (مد ظله العالی) را باید مراحل ۵ گانه تکاملی انقلاب اسلامی یعنی تحقق انقلاب اسلامی، تاسیس نظام اسلامی، تشکیل دولت اسلامی، تحقق جامعه اسلامی و تشکیل تمدن بزرگ اسلامی دانست. بررسی ارتباط بیداری اسلامی با تمدن اسلامی در اندیشه ایشان روشن می سازد که غایت ایجابی بیداری اسلامی همان تشکیل تمدن بزرگ اسلامی و بعبارت دیگر امت واحده اسلامی است. و این الگوی ۵ مرحله‌ای را می توان قدر مشترک مسیری دانست که تمامی کشورهای انقلابی اسلامگرا باید طی کنند. پیچیده­‌ترین قسمت این مسیر، مرحله تشکیل دولت اسلامی و گذار از آن به جامعه اسلامی است. با آنکه انقلاب اسلامی ایران خود هنوز در ابتدای عبور از این مراحل حساس است، اما بررسی تجربه انقلاب اسلامی در این مرحله و مکانیزمی که برای عبور از این مرحله انتخاب کرده است موضوع اصلی مقاله حاضر است. این مکانیزم همان چیزی است که در اندیشه آیت الله خامنه­‌ای "واژه­‌سازی و نهادسازی" نام گرفته است. بررسی چیستی این مکانیزم و ارکان آن و چگونگی شکل­‌گیری دولت اسلامی و جامعه اسلامی با استفاده از این مدل، همچنین بررسی تجربه انقلاب اسلامی در این زمینه و جایگاه اندیشه­‌های آیت­ الله خامنه­‌ای در پیشبرد این فرآیند موضوع اصلی مقاله حاضر است. بررسی ظرفیت انقلاب­های منطقه برای استفاده از این مکانیزم و بومی­‌سازی این مدل در هر کشور موضوعی دیگری است که در بخش انتهایی این مقاله به آن خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی:
مراحل تکاملی انقلاب اسلامی، مفهوم­پردازی، واژه­سازی، نهادسازی، گفتمان‌سازی

1. تشکیل امت واحده اسلامی؛ آرمان انقلاب اسلامی

انقلاب کبیر اسلامی ایران مانند هر تحول عمیق اجتماعی در پی تحقق اهداف و آرمانهای خاص به خود بوده است. شناخت این آرمانها و اهداف کار پیچیده­ای نبوده و برای فهمیدن آن کافی است که به اندیشه رهبران انقلاب اسلامی یعنی امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه­ای(مد ظله العالی) مراجعه نمود. همچنین می‌توان به مهم‌ترین اسناد ملی ایران یعنی قانون اساسی و نیز سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی ایران مراجعه نمود.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درباره اهداف تشکیل حکومت اسلامی صراحتا از "تشکیل جامعه نمونه اسلامی" و "تشکیل امت واحده جهانی" نام برده شده است.
"حکومت از دیدگاه اسلام‌، برخاسته از موضع طبقاتی و سلطه‌گری‌فردی یا گروهی نیست بلکه تبلور آرمان سیاسی ملتی همکیش وهمفکر است که به خود سازمان می‌دهد تا در روند تحول فکری وعقیدتی راه خود را به سوی هدف نهایی (حرکت به سوی الله)بگشاید. ملت ما در جریان تکامل انقلابی خود از غبارها وزنگارهای طاغوتی زدوده شد و از آمیزه‌های فکری بیگانه خود راپاک نمود و به مواضع فکری و جهان‌بینی اصیل اسلامی بازگشت واکنون بر آن است که با موازین اسلامی جامعه نمونه (اسوه‌) خود را بنا کند. بر چنین پایه‌ای‌، رسالت قانون اساسی این است که‌زمینه‌های اعتقادی نهضت را عینیت بخشد و شرایطی را به وجودآورد که در آن انسان با ارزشهای والا و جهان شمول اسلامی پرورش‌یابد.قانون اساسی باتوجه به محتوای اسلامی انقلاب ایران که حرکتی‌برای پیروزی تمامی مستضعفین بر مستکبرین بود، زمینه تداوم این‌انقلاب را در داخل و خارج کشور فراهم می‌کند بویژه در گسترش‌روابط بین‌المللی‌، با دیگر جنبشهای اسلامی و مردمی می‌کوشد تاراه تشکیل امت واحد جهانی را هموار کند (ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون) و استمرار به مبارزه در نجات ملل محروم وتحت ستم در تمامی جهان قوام یابد."[۱]
در چشم‌انداز ۱۴۰۴ جامعه مطلوب ایرانی اینگونه تصویر شده است:
"در چشم‌انداز بیست‌ساله، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین‌الملل."[۲]
همچنین در اندیشه رهبر کبیر انقلاب اسلامی از همان اوان انقلاب اسلامی می‌توان ترسیم حکومتی مبتنی بر عدالت، استقلال، آزادی و معارف اسلامی و همچنین جهت‌گیری‌های جهانی اسلامی را مشاهده نمود.
" ما امیدواریم که با هم[با]پیوستگی به هم بتوانیم این طاغوتها را تا آخر از بین ببریم و به جای او یک حکومت عدل اسلامی؛ که مملکت ما برای خودمان باشد و همه چیز ما به دست خودمان باشد. ما می‌خواهیم که سرنوشت ما را خودمان تعیین کنیم نه سفارت امریکا و سفارت شوروی. ما می‌خواهیم که مملکت خودمان را خودمان تعمیر کنیم نه یهودیها و اسرائیل. ما می‌خواهیم مملکتمان را آزاد کنیم؛ اختناق در مملکت ما نباشد. ما می‌خواهیم ارتش ما آزاد باشد؛ اسرائیل در آن تصرف نکند، امریکا در آن تصرف نکند."[۳]
"ما اسلام را می‌خواهیم که اسلام آزادی به ما بدهد، نه آزادی منهای اسلام. آنها استقلال منهای قرآن را می‌خواهند، ما قرآن را می‌خواهیم. ما اگر تمام آزادیها را به ما بدهند، تمام استقلالها را به ما بدهند و بخواهند قرآن را از ما بگیرند، نمی‌خواهیم. ما بیزار هستیم از آزادی منهای قرآن، ما بیزار هستیم از استقلال منهای اسلام"[۴]
"از اول مبارزات، قضایای لبنان و فلسطین جزء مقاصد اصلی ما بوده است و از مسائل ایران جدا نبوده است. به طور کلی، مسلمان نباید تنها نظرش[به]طایفه‌ای از مسلمانان باشد... من به شما اطمینان می‌دهم که مسائل ما از شما جدا نیست. ولی شما خوب می‌دانید که امریکا و عوامل داخلی‌اش یک لحظه ما را آرام نگذاشتند. لذا، اگر ما به شما کمک شایانی نکردیم، چون گرفتار این جنایتکاران هستیم. ما لبنان را از خودمان می‌دانیم. شیعیان لبنان و ایران و مسلمانان همۀ جهان یکی هستند. ما امیدواریم تا وحدت خودمان را حفظ نماییم."[۵]
از نظر اندیشمند محترم معاصر دکتر موسی نجفی " نظام­سازی" و "تمدن­سازی" اسلامی را می­توان به وضوح در اندیشه انقلاب اسلامی و امام خمینی رویت نمود.[۶]
از سوی دیگر آیت الله خامنه­ای نیز از همان ابتدای دوران رهبری خود تا امروز بارها و بارها بر همان اهداف انقلاب اسلامی که از زبان رهبر کبیر انقلاب مطرح شده­اند تصریح داشته­اند. در اولین مرحله و در همان روزهای آغازین رهبری، ایشان پایبندی و وفاداری خود به آرمانهای امام خمینی را اعلام داشتند.
"اگر ما امام را دوست داریم باید راه و درس او را زنده نگهداریم و هدفهایش را، هدفهاى حقیقى و اصلى انقلاب به حساب آوریم و به سمت آنها حرکت کنیم و هدف دیگرى از خودمان درست نکنیم. هدفهاى امام(ره) مشخص و روشن است و احتیاج به کار زیاد ندارد."[۷]. 
و در مرحله بعد ایشان وارد مرور، جمعبندی، منقح­سازی و حتی بازتولید اهداف انقلاب اسلامی شدند.
" خطوط اصلى جامعه‌ى مطلوب، یعنى استقرار شریعت اسلامى که متضمن عدل اجتماعى و استقلال سیاسى و استغناى اقتصادى و رشد علمى و اخلاقى است، در منظر همگان قرار گرفت و شعار «نه شرقى، نه غربى، جمهورى اسلامى» که به معناى تبدیل واقعى و همه‌جانبه‌ى بنیانهاى زندگى جاهلى به بنیانهاى اسلامى است، مطرح گردید."[۸]
"هدف ملت ایران - که از هر کسى که سؤال مى‌کردیم، به زبانهاى گوناگون این هدف را مى‌گفت - این بود که بتواند در سایه‌ى اسلام، استقلال و آزادى به دست بیاورد."[۹]
" هدف انقلاب عبارت بود از ساختن یک ایرانى با این خصوصیاتى که عرض میکنم: مستقل، آزاد، برخوردار از ثروت و امنیت، متدین و بهره‌مند از معنویت و اخلاق، پیشرو در مسابقه‌ى جامعه‌ى عظیم بشرى در علم و بقیه‌ى دستاوردها، برخوردار از آزادى با همه‌ى معانى آزادى. آزادى فقط آزادى اجتماعى نیست - اگرچه آزادى اجتماعى، یکى از مصادیق مهم آزادى است - هم آزادى اجتماعى مورد نظر است، هم آزادى به معناى رها بودن و آسوده بودن و آزاد بودن کشور از دست‌اندازى بیگانگان و استیلاى آنها - که گاهى کشور بظاهر مستقل هم هست، اما زیر نفوذ است - و هم آزادى معنوى، که آن رستگارى انسان و تعالى اخلاقى انسان و عروج معنوى انسان است، که هدف اعلى‌، این است. همه‌ى کارها مقدمه براى تکامل انسان و عروج انسانى است. این باید در جامعه‌ى اسلامى خود را نشان بدهد."
بنابراین از نظر ایشان اولین آرمان انقلاب اسلامی عبات است از تشکیل جامعه­ای با ویژگی­ها و مختصات اسلامی.
گام بعدی عبارت است از تسری این ویژگی­ها و خصوصیات به سایر جوامع اسلامی و حتی بشری. اعلام این هدف را نیز از همان روزهای ابتدایی رهبری ایشان می­توان ملاحظه نمود.
"ما بحث آینده‌ى بلندمدت نظام اسلامى را مى‌کنیم. شما در ذهنتان چهل سال بعد را تصویر کنید و ببینید که جمهورى اسلامى در آن سالها چگونه بر تمام دنیاى ظلمانى مادّى آن روز پرتو خواهد افکند؛ «الم تر کیف ضرب‌اللَّه مثلا کلمة طیّبة کشجرة طیّبة اصلها ثابت و فرعها فى‌السّماء تؤتى اکلها کلّ حین باذن ربّها». دل مؤمن، به کمتر از این پیشرفت قانع نیست؛ «من ساوى یوماه فهو مغبون»امسالمان با سال گذشته نمى‌تواند مثل هم باشد؛ باید جلوتر رفته باشیم. پس شما چهل سال دیگر را در نظر بگیرید و ببینید جمهورى اسلامى چه هویت درخشانى ایجاد کرده و چه خیمه‌ى عظیمى بر فراز فکر و ذهن بنى‌آدم در سرتاسر جهان زده است."[۱۰]
"مسئله فقط ایران هم نبود؛ ایران به عنوان یک الگو براى جوامع اسلامى در درجه‌ى اول، و همه‌ى جوامع بشرى در درجه‌ى بعد، مورد نظر بود. ما میخواستیم این جامعه را با این خصوصیات بسازیم - ما یعنى ملت ایران، انقلاب ایران، انقلابیون ایران؛ منظور، شخص بنده و چند نفر دیگر نیست - و آن را بگذاریم جلوى چشم آحاد بشر و امت اسلامى؛ بگویند این است که هم مطلوب اسلام است، و هم میسور مردم این روزگار است. اینجور نباشد که خیال کنند بله، این مطلوب هست، اما میسور نیست."[۱۱]
اما مبحث اساسی که ایشان طرح نموده­‌اند فرآیند تحقق این اهداف است. این فرآیند عبارت است از مراحل پنجگانه انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعه اسلامی و در نهایت امت واحده یا تمدن اسلامی. در این فرآیند، پیروزی انقلاب اسلامی نه تنها ابتدای راه بلکه آسان ترین مرحله به شمار می­رود. در این دیدگاه انقلاب اسلامی مرحله دگرگونی بنیادی جامعه طاغوتی و نقطه آغاز حرکت آن به سمت اقامه اسلام در جامعه است.
"ما مى‌خواهیم آن نظامى، آن تشکیلاتى و آن حکومتى را که بتوان این هدفها را در آن محقّق کرد، به وجود آوریم. این یک فرآیند طولانى و دشوارى دارد و شروعش از انقلاب اسلامى است."[۱۲] 
"فرآیند تحقّق هدفهاى اسلامى، یک فرآیند طولانى و البته دشوارى است. به طور نسبى انسان به آن اهداف نزدیک مى‌شود؛ اما تحقّق آنها، بسیار طولانى است. قدم اوّل که پُرهیجانتر و پُرسروصداتر از همه است، ایجاد انقلاب اسلامى است. کار آسانى نبود؛ لیکن این آسانترین است" [۱۳]
مرحله بعد هماهنگ­سازی ساخت کلی و پی­ریزی هندسه کلی نظام اسلامی که تجلی آن نیز در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است.
" قدم بعدى، ترتّب نظام اسلامى بر انقلاب اسلامى است؛ یعنى ایجاد نظام اسلامى، که گفتیم نظام اسلامى، یعنى هندسه‌ى عمومى جامعه، اسلامى بشود؛ که این هم شد. "[۱۴]
" انقلاب که تحقّق پیدا کرد، بلافاصله بعد از آن، تحقّق نظام اسلامى است. نظام اسلامى، یعنى طرح مهندسى و شکل کلّى اسلامى را در جایى پیاده کردن. مثل این‌که وقتى در کشور ما نظام سلطنتىِ استبدادىِ فردىِ موروثىِ اشرافىِ وابسته برداشته شد، به جاى آن، نظام دینىِ تقوایىِ مردمىِ گزینشى جایگزین مى‌شود؛ با همین شکل کلّى که قانون اساسى برایش معیّن کرده، تحقق پیدا مى‌کند؛ یعنى نظام اسلامى. "[۱۵]
مرحله پس از نظام­سازی، تشکیل دولت اسلامی است. این مرحله در اندیشه­های آیت الله خامنه‌ای از دو رکن برخوردار است. نخست انطباق اخلاق و رفتار و منش کارگزاران و و ویژگی­های مسئولان با ارزشهای اسلامی.
" بعد از آن‌که نظام اسلامى پیش آمد، نوبت به تشکیل دولت اسلامى به معناى حقیقى مى‌رسد؛ یا به تعبیر روشن‌تر، تشکیل منش و روش دولتمردان - یعنى ماها - به گونه‌ى اسلامى؛ چون این در وهله‌ى اول فراهم نیست؛ بتدریج و با تلاش باید به وجود آید. مسؤولان و دولتمردان باید خودشان را با ضوابط و شرایطى که متعلق به یک مسؤول دولت اسلامى است، تطبیق کنند. یا چنان افرادى - اگر هستند - سر کار بیایند؛ یا اگر ناقصند، خودشان را به سمت کمال در آن جهت حرکت دهند و پیش ببرند. این مرحله‌ى سوم است که از آن تعبیر به ایجاد دولت اسلامى مى‌کنیم. "[۱۶] " قدم بعدى - که از اینها دشوارتر است - ایجاد دولت اسلامى است. دولت نه به معناى هیأت وزیران؛ یعنى مجموعه‌ى کارگزاران حکومت؛ یعنى من و شما. ما باید به معناى واقعى کلمه، در درون این نظامِ اسلامى، اسلامى شویم. این مشکلتر از مراحل قبلى است.

ما مسؤولان باید خود را بسازیم؛ مرتّب با خود کلنجار برویم؛ یکدیگر را به حق وصیت کنیم؛ یکدیگر را ارشاد کنیم؛ مثل آینه‌اى در مقابل یکدیگر، عیوبمان را صادقانه به هم نشان دهیم؛ بنا را بر رفع عیب بگذاریم و خود را روزبه‌روز بهتر کنیم. هر کس هم که جدیداً مسؤولیت را بر عهده مى‌گیرد، با این نیّت و با این هدف مسؤولیت را قبول کند که مى‌خواهد براى خدمت به مردم، یک انسان صالح شود. آن‌وقت مى‌شود تشکیل دولت اسلامى."[۱۷]
رکن بعدی دولت اسلامی عبارت است از اینکه علاوه بر ویژگی­های کارگزاران، روشها و ساختارهای اداره کشور نیز که بنا است کارگزاران نظام در قالب این ساختارها و روشها به ارائه خدمت به مردم بپردازند نیز اسلامی شوند.
"منظور از دولت اسلامى این است که بر اساس آنچه که در دوره‌ى تعیین نظام اسلامى به وجود آمد، یک قانون اساسى درست شد؛ نهادها و بنیانهاى اداره‌ى کشور و مدیریت کشور معین شد. این مجموعه‌ى نهادهاى مدیریتى، دولت اسلامى است. در اینجا منظور از دولت، فقط قوه‌ى مجریه نیست؛ یعنى مجموع دستگاه‌هاى مدیریتى کشور که اداره‌ى یک کشور را برعهده دارند؛ نظامات گوناگون اداره کننده‌ى کشور."[۱۸]
"دولت اسلامى، یعنى سازوکارها و نهادسازى‌هاى لازم براى ایجاد آن جامعه‌ى اسلامى."[۱۹]
این رکن از تشکیل دولت اسلامی از آن جهت مهم است که ساختارها و روشها در حقیقت روابطی هستند که کارگزاران درون آن روابط با یکدیگر در تعامل بوده و عمل می­کنند و اگر حالتی را تصور کنیم که در آن حالت کارگزاران دارای ویژگی­های اسلامی بوده اما روشها و ساختارها برآمده از الگوهای سکولار باشند، عملا این اقتضائات روابط و الگوهای سکولار است که خود را بر آرمانها و مطلوبیتهای نیروهای اسلامگرا تحمیل می­کند و آنان را در چهارچوبهای تحمیلی خود محدود می­سازد. در اینصورت عملا نهادها و ساختارهای نظام با نوعی تضاد درونی و دائمی بین نیروهای اسلامگرا و الگوهای سکولار مواجه خواهد بود. تضادی که یا به سرخوردگی، استحاله و یا حذف نیروهای اسلامگرا منجر خواهد شد و یا به تغییر روابط و الگوهای نظامات و نهادهای اداره نظام توسط نیروهای اسلامگرا و تحول­خواه.
جمهوری اسلامی ایران نیز در سه دهه ابتدایی عمر خود عملا با این چالش و تضاد جدی مواجه بوده است. البته در این تضاد معمولا این نیروهای تکنوکرات و مدرن بوده­اند که بر نیروهای انقلابی فائق آمده و موفق شده­اند که اقتضائات سازمانهای مدرن را بر آرمانهای انقلابی و اسلامی تحمیل نمایند. از سوی دیگر نیروهای انقلابی نیز تجربیات نسبتا موفقی در نهادسازی­های جدید داشته­اند. نقطه اوج تفوق تفکرات مدرن و تکنوکرات و به تبع آن بسط الگوها و روشهای مدرن در اداره دولت را باید در برنامه­های سوم و چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران جستجو نمود. تا جایی که در مبانی نظری برنامه چهارم توسعه صراحتا به نیروهای انقلابی و اسلامخواه لقب روایاپرداز و بنیادگرا داده شد:
"در جمهوری اسلامی ایران هر گاه تصمیم گرفته شده که برنامه توسعه‌ای تدوین و نگارش نمایند، همه رؤیاپردازان رمانتیک و یا بنیادگرایان بلافاصله، یا به یاد آرمان های خیالی درازمدت افتاده و یا به ستیز داخلی- منطقه ای- بین المللی روی آورده اند و تلاش نموده اند مقولاتی نظیر مبارزه با غرب، مبارزه با امریکا،‌ نابودی اسرائیل، جهانی بودن قدرت جمهوری اسلامی،‌ ضد هژمونی بودن جمهوری اسلامی و غیره را در برنامه بگنجانند و از این رو، برنامه تبدیل به شیر بی یال و دمی گشته که کارایی پایین تر از قدرت منطقه ای را پیدا کرده است." [۲۰]
نکته جالب توجه دیگر نیز اینجا است که تا پیش از این دوران تاکید آیت الله خامنه­ای را بیشتر در مورد ویژگی­های مدیران و کارگزاران نظام اسلامی مشاهده می­کنیم؛ اما تقریبا همزمان با برنامه چهارم توسعه و پس از آن تاکیدات ایشان متوجه الگوها و روشهای اداره کشور نیز می­شود تا جایی که مطالبه مهم "الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت" در اندیشه­های ایشان جایگاه بسیار مهمی پیدا می­کند. همانگونه نیز که مشاهده شد سخنان ایشان درباره دولت اسلامی که بر ویژگی­های مدیران تاکید داشت به ابتدای دهه ۸۰ شمسی بر می­گردد اما در آخرین سخنانی که توسط ایشان درباره مراحل پنجگانه تشکیل تمدن یزرگ اسلامی ایراد شد، ایشان بر سازوکارها و الگوها تاکید دارند.
"دولت اسلامى، یعنى سازوکارها و نهادسازى‌هاى لازم براى ایجاد آن جامعه‌ى اسلامى."[۲۱]
اما تشکیل دولت اسلامی مقدمه­ای است برای ایجاد جامعه‌ای آرمانی با ویژگی­های اسلامی که در قبل ذکر شد. این جامعه نیز به نوبه خود بوسیله الگوسازی‌­اش در عرصه­‌ها و ساحات مختلف زندگی بشری زمینه‌­ساز تشکیل امت واحده اسلامی و تمدن بزرگ اسلامی خواهد بود.‌
در جمع‌بندی این مبحث، نکات ذیل را درباره اهداف انقلاب اسلامی از نظر آیت الله خامنه­‌ای می­توان ذکر نمود:

• در دیدگاه آیت الله خامنه­‌ای اهداف انقلاب اسلامی کماکان همان است که در اندیشه­ها و بیانات امام خمینی مطرح شده­اند.

• اولین هدف انقلاب اسلامی عبارت است از ساختن جامعه­ای با مختصات و ویژگیهای اسلامی

• ایجاد جامعه اسلامی مقدمه­ای است برای فراهم کردن زمینه برای عروج و تکامل معنوی انسانها

• این جامعه اسلامی باید به الگویی برای سایر مسلمانان و حتی غیر مسلمانان تبدیل شده و آنان را به اسلام و تشکیل "امت واحده اسلامی" فرابخواند

• مراحل نظام اسلامی و دولت اسلامی اهداف میانی انقلاب اسلامی می­‌باشند.

• تحقق هر یک از مراحل سخت‌­تر و پیچیده­تر از مرحله قبلی است.

2. ارتباط بیداری اسلامی، تشکیل امت واحده اسلامی و انقلاب اسلامی

در تحلیلی که آیت الله خامنه­‌ای از ریشه‌­ها، ماهیت و غایت قیام­‌های بیداری اسلامی ارائه می­کنند به خوبی می توان ارتباط این قیام‌ها با غایت نهایی انقلاب اسلامی ایران یعنی همان تشکیل "امت واحده اسلامی" را مشاهده نمود. بنابراین با بررسی نظر ایشان در رابطه با ریشه قیامهای اسلامی، و سپس توصیف ایشان از چیستی و هویت این انقلاب­ها و در نهایت آینده­ای که ایشان از این قیامها ترسیم می­کنند به خوبی می­توان نسبت بین بیداری اسلامی، انقلاب اسلامی و امت واحده اسلامی را ترسیم نمود.
الگو شدن انقلاب اسلامی ایران
در این مجال بدلیل اینکه موضوع اصلی مقاله نقش واژه­‌سازی و نهادسازی در آینده انقلاب‌های اسلامی است، فرصتی برای تحلیل دقیق ریشه­های این قیامها وجود ندارد و ما تنها به نقش الگوسازی انقلاب اسلامی در شکل­گیری این قیام­ها اشاره می­کنیم. از نظر آیت الله خامنه­ای انقلاب اسلامی ایران به الگویی برای ملت­های مسلمان جهان تبدیل شده­ است که الهام بخش ملتهای منطقه در قیام علیه حکام جائر و دیکتاتورهای وابسته آن کشورها است.
" امروز شما چه بخواهید، چه نخواهید، چه خودتان بدانید، چه ندانید، چه تصدیق بکنید یا نکنید، براى بسیارى از ملتها الگو و اسوه شده‌اید. این بیدارى اسلامى که مشاهده میکنید، چه بگوئیم، چه نگوئیم، چه به رو بیاوریم، چه نیاوریم، چه دیگران به رو بیاورند، چه نیاورند، اثرگرفته‌ى از حرکت عظیم ملت ایران است. این انقلاب عظیم، این انقلاب بزرگ، این تحول بنیان‌برافکنِ سنتهاى طاغوتى و نظام طاغوتى و نظام سلطه، ملت ایران را به یک اسوه تبدیل کرد."[۲۲]
البته ایشان حداکثر دقت را نسبت به این نکته داشته­اند که نقش ملت ایران در این میان الگوسازی و ایجاد اسوه و نمونه است و بنا نیست که ما ادعا کنیم که ملتها همه چیز را از ما یاد گرفته­اند چرا که این موضع می­تواند به منشایی برای اختلاف و افتراق بین امت اسلامی و انقلاب اسلامی تبدیل شود.
آن چیزی که از نظر ایشان الهام­بخش ملتهای منطقه بوده و برای آنان الگو شده است عبارت است از پیدایش انقلاب، تشکیل نظام، ماندگاری ۳۲ ساله مقابل دشمنان و بعد هم پیشرفتهای علمی و صنعتی.
"انقلاب اسلامى براى مسلمانها الگو شد؛ اولاً با پیدایش خود، بعد با تشکیل موفق نظام جمهورى اسلامى که توانست یک نظامى را با یک قانون اساسىِ کامل ارائه کند و آن را به کرسى بنشاند و تحقق ببخشد، و بعد ماندگارى این نظام در طول سى و دو سال که نتوانند به او ضربه بزنند، و بعد استحکام و تقویت هرچه بیشتر این نظام - که نظام جمهورى اسلامى امروز از لحاظ عمق و ریشه، قابل مقایسه‌ى با ده سال پیش، بیست سال پیش و سى سال پیش نیست - و بعد پیشرفتهاى گوناگون در این نظام، که پیشرفت علمى، پیشرفت فناورى و صنعتى، پیشرفتهاى اجتماعى گوناگون، پخته شدن افکار، پدید آمدن افکار نو، حرکت عظیم علمى در کشور و فعالیتهاى گوناگون است. "[۲۳]
معنی این تاکید این است که کشورهای مسلمان قدم در راهی گذاشته­اند که نهایت آن شبیه آن چیزی است که انقلاب اسلامی به دنبال آن است.

تاکید بر اسلامی بودن قیام‌ها
نکته بعدی که نوع ارتباط انقلابهای منطقه عربی با تشکیل امت واحده اسلامی را برای ما شفاف­تر می­سازد تاکیدی است که رهبری معظم بر اسلامی بودن این قیامها داشته و دلائلی است که برای این ادعای خود مطرح می­کنند. ایشان بر این نکته تاکید داشته‌اند که هویت این انقلابها دو عنصر اصلی دارد. یکی مردمی بودن و دیگری اسلامی بودن.
"دو خصوصیت در این تحولات وجود دارد: یکى عبارت است از حضور مردم، و دیگرى عبارت است از سمت و سوى دینى در این حرکتها. این، دو عنصر اساسى است."[۲۴]
" بروشنى میتوان تشخیص داد که اصول انقلابهاى کنونى منطقه، مصر و دیگر کشورها، در درجه‌ى اول اینها است... برافراشتن پرچم اسلام که عقیده‌ى عمیق و دلبستگى دیرین مردم است و برخوردارى از امنیت روانى و عدالت و پیشرفت و شکوفائى‌اى که جز در سایه‌ى شریعت اسلامى به دست نخواهد آمد."[۲۵]
اولین استدلال ایشان بر اسلامی بودن این قیامها عبارت است از مظاهر و شعارهایی که در این قیامها و توسط مردم مطرح می­شود؛ یعنی اقامه نمازهای جماعت و جمعه، شعارهای الله اکبر .
"اینها مردمى هستند مسلمان. حرکت از نماز جمعه شروع میشود، از مساجد شروع میشود. شعارها، شعارهاى «اللَّه‌اکبر» است. مردم شعار دینى میدهند و قوى‌ترین جریان مبارز در آنجا، جریان اسلامى است."[۲۶]
"حساسترین بخشهاى جهان اسلام را نهضت بازگشت به اسلام و اعاده عزت و هویت و رهائى فراگرفته است و همه جا شعار «اللّه اکبر» به گوش میرسد."[۲۷]
دومین استدلال ایشان عبارت است از اینکه در انتخابات تونس و مصر اسلامگراها توانستند اکثریت آرای مردم را به خود اختصاص دهند.

"در انتخابات اخیر ۷۵% مردم مصر به شعارهاى اسلامى رأى دادند. در تونس نیز اکثریت، همین پرچم را بالا بردند. در لیبى، این درصد اگر بالاتر نباشد، پائین‌تر نیست. مردم از نمایندگانشان و از حکومتهاى جدید، براى آینده نیز همین‌ها را میخواهند."[۲۸]
معنای این تاکید نیز همان است که در قبل گفتیم و اینکه احیای شوکت و عظمت اسلام غایت همه انقلابها است. در قدم بعدی ایشان به آمارهای نظرسنجی خود امریکایی‌ها اشاره می‌کنند که بیانگر افزایش گرایش به مظاهر اسلامی است.
" نظرسنجى‌هاى مکرر آمریکائى‌ها در مصر و اکثر کشورهاى اسلامى، واقعیت را به آنها گفته است. از ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ میزان گرایش به مسجد و شعائر اسلامى، از جمله حجاب و پوشش زنان، بین ۴۰% تا ۷۵% در ملتها از مصر و اردن تا ترکیه و مالزى و... افزایش یافته"[۲۹]
استدلال بعدی ایشان نیز اشاره به افزایش محبوبیت شخصیتهای مسلمان ضد صهیونیستی است.
"(در نظرسنجی‌ها) شخصیتهاى محبوب میان جوانان مصر، مجاهدان ضد صهیونیستىِ مسلمان بوده‌اند. نفرت از صهیونیزم، توجه به قضیه‌ى فلسطین و عزت‌طلبى اسلامى، از شاخصهاى اصلى ملتهاست."[۳۰]

تاکید بر پایان یافته تلقی نکردن انقلابها و لزوم نظام­سازی
در این یکسالی که از عمر این انقلابها می­گذرد و برخی از این انقلابها مانند مصر و تونس و لیبی موفق به ساقط کردن دیکتاتورهای خود شده­اند ایشان بارها و بارها بر این نتکته تاکید داشته­اند که مرحله پس از اسقاط دیکتاتور که بسیار نیز از آن مهم­تر است مرحله­ای است که مرم باید نظام جدید حاکم بر کشور خود و هندسه کلی حکومت مطلوب خود را ترسیم کنند البته با حفظ شرائط و اقتضائات خاص هر کشور.
"نظام‌سازى کار بزرگ و اصلى شما است. این کارى پیچیده و دشوار است. نگذارید الگوهاى لائیک یا لیبرالیسم غربى، یا ناسیونالیسم افراطى، یا گرایشهاى چپ مارکسیستى، خود را بر شما تحمیل کند." [۳۱]
" یقیناً دستهاى استکبار و عوامل استکبار سعى میکنند حالا که نظام وابسته ساقط شد، شاید بتوانند یک نظامى را سر کار بیاورند که باز وابستگى‌اش به غرب محفوظ باشد؛ یک نظامى بر سر کار بیاید که وابسته‌ى به غرب باشد؛ برنامه‌هاى غرب را، برنامه‌هاى آمریکا را بر طبق میل آنها اجرا کند؛ منتها با یک شکل مدرنترى. عده‌اى مایلند این نظام جدید از شکل پیرِ فرسوده‌ى منفورِ حسنى مبارکى در بیاید، یک شکل ظاهرالصلاح‌ترى به خودش بگیرد. یک عده‌اى دنبال این هستند و دارند تلاش میکنند و پول خرج میکنند. بعضى این را نمیخواهند، اما دنبال این هستند که یک نظام سکولار بر سر کار بیاید؛ نظامى که تعهد دینى نداشته باشد. اینها هم دارند کار میکنند، تلاش میکنند. عده‌اى هم به دنبال ایجاد یک نظام اسلامى هستند. البته تفسیرها و تعبیرها از نظام اسلامى مختلف است. بنابراین کشمکشهائى در این زمینه‌ها وجود دارد؛ تلاش براى ایجاد نظام جایگزین."[۳۲]
همانگونه که مشاهده می­شود اولین توصیه­ راهبردی ایشان به انقلابیون دقیقا همان چیزی است که انقلاب اسلامی ایران قدم در راه آن گذاشت یعنی نظام سازی جدید که دومین مرحله از اهداف تکاملی انقلاب اسلامی است. و ایشان هندسه کلی نظام اسلامی را نیز در این زمینه کاملا موثر در سایر انقلاب‌ها و قابل الگوبرداری می‌دانند.
"به طور طبیعى یکى از عواملى که میتواند در این عرصه‌ى کشاکش و تصمیم‌گیرى و اثرگذار براى آینده، اثر بگذارد، نظام جمهورى اسلامى ایران، رفتار دولتمردان، رفتار مردم و به طور کلى شاکله‌ى نظام جمهورى اسلامى است."[۳۳]
در جمع­بندی این مرحله می­توان چنین گفت که آیت الله خامنه­ای بر اساس نقشه کلان انقلاب جهانی اسلام – و نه فقط انقلابی مخصوص به ایران- بر تشابه این انقلابها با انقلاب ایران تاکید دارند، بر اساس همین منطق هویت همه آن­ها را اسلامی می­دانند و الگوی مراحل ۵ گانه را به همه این انقلاب­ها توصیه می­کنند. بنا بر این منطق،آیتآاا.ئنلال
اتفاقاتی که در تجربه انقلاب اسلامی ایران رخ داده است کم یا زیاد در انتظار همه انقلابهای منطقه خواهد بود با این تفاوت که انقلاب اسلامی ایران بدون اینکه تجربه­ای از پیش مشخص در مواجهه با چالش­های پیش رویش در دست داشته باشد- البته به غیر از تجربه محدود، کوتاه و البته بسیط دوران صدر اسلام- اما انقلابهای اسلامی کشورهایی همچون تونس، مصر، لیبی و انشاالله بحرین و یمن تجربه­ای همچون انقلاب اسلامی ایران را در جلوی چشمان خود دارند که می­توانند از نقاط قوت آن درس بگیرند و از نقاط ضعف آن عبرت بگیرند.
بنابراین بررسی تجربه انقلاب اسلامی در مراحل پس از نظام سازی، یعنی تشکیل دولت اسلامی و تشکیل جامعه اسلامی و راهبردی که این نظام برای عبور از این مراحل در پیش گرفته است می­تواند راهبردهای آینده انقلاب­های منطقه را شفاف­تر سازد.

3. واژه­‌سازی و نهادسازی، راهبرد جمهوری اسلامی برای تشکیل دولت اسلامی و جامعه اسلامی

نکته­‌ای که در رابطه با مراحل پنجگانه انقلاب اسلامی تا تمدن اسلامی باید مورد توجه قرار بگیرد آن است که این مراحل با اینکه ترتیب منطقی و زمانی دارند اما تحقق عینی آنان نسبی است. مثلا تا زمانی که جامعه تا حدی اسلامی و اسلام­خواه نباشد نه تحقق انقلاب اسلامی ممکن است، نه تشکیل نظام اسلامی و نه اسلامی کرد دولت. از سوی دیگر پیروزی انقلاب اسلامی، تشکیل نظام اسلامی و اسلامی­سازی دولت نیز به نوبه خود موجب احیای مظاهر اسلامی در جامعه شده و ارزش­های اسلامی را در جامعه احیاء و اقامه می­کنند. از آن جمله­‌اند احیای ارزش‌هایی همچون حجاب، نماز جمعه، قصاص و حدود در جامعه و همچنین نفی فحشاء و منکرات و نفی سبیل کفار بر مسلمین که در ابتدای انقلاب اسلامی محقق شدند. همچنین باید توجه داشت که انقلاب اسلامی، نظام اسلامی و دولت اسلامی نیز تا زمانی که جامعه اسلامی تشکیل نشود به طور کامل محقق نخواهند شد و نظام زمانی صددرصد اسلامی خواهد شد که جامعه به معنای واقعی کلمه مسلمان شده باشد. چرا که عناصر تشکیل دهنده دولت اسلامی از میان همان مردمی که در جامعه اسلامی زندگی می­کنند تشکیل می­شود.
این نسبیت در مورد دولت اسلامی رنگ بیشتری به خود می­گیرد. چرا که گستردگی نهادهای اداره نظام بسیار بسیار بیشتر از مقومات اصلی و هندسه کلی نظام اسلامی است که فقط شامل قوای سه­گانه، مجلس خبرگان و ولی فقیه می­شود. در حقیقت گستردگی دولت اسلامی به لحاظ جغرافیایی در تمام نقاط کشور یعنی تمامی شهرها و روستاها و حتی صحراها و کوه­های خالی از سکنه نیز که احتیاج به مراقبت دارند می­شود و از لحاظ جمعیتی نیز شامل همه اقشار و صنوف و رده­های سنی می­گردد. بنابراین شاید نتوان مرز مشخصی مانند آنچه بین انقلاب اسلامی و نظام اسلامی وجود دارد مابین دولت اسلامی و جامعه اسلامی ترسیم کرد. در مورد پیروزی انقلاب اسلامی تاریخ مشخصی وجود دارد و در مورد نظام اسلامی نیز مقطع خاص مربوط به تعیین کلیت نظام یعنی رفراندوم جمهوری اسلامی و تعیین هندسه کلی نظام یعنی تدوین قانون اساسی و نیز رفراندوم تایید ملی آن مشخص است. اما در مورد دولت اسلامی و جامعه اسلامی شاید هیچگاه نتوان چنین مرزبندی قائل شد و تحقق این دو مرحله تدریجی و نسبی خواهد بود و بر اساس نظریه­‌ای که نگارنده از اندیشه­‌های آیت­‌الله خامنه­‌ای استخراج کرده است، این دو مرحله کاملا پایاپای یکدیگر به پیش خواهند رفت، البته همراه با یک تقدم منطقی و اهمیت بیشتر برای دولت اسلامی.
آنچه در این فرصت بدان خواهیم پرداخت راهبرد اساسی انقلاب اسلامی برای گذار از دولت اسلامی به جامعه اسلامی است. ما نام این راهبرد را بر اساس اندیشه‌های آیت الله خامنه‌ای "واژه‌سازی و نهادسازی" می‌گذاریم. این راهبرد دو عنصر مکمل دیگر نیز دارد که عبارتند از "مفهوم­‌پردازی" و "گفتمان‌سازی". بر اساس این راهبرد که در تاریخ شواهد و مصادیق آن در تاریخ انقلاب اسلامی کاملا قابل بررسی است، انقلاب اسلامی توانسته است متکی بر غنای فکری و اندیشه‌ای خود و بر اساس نظام ارزشی خاص خود به زایش مفهومی بپردازد به نحوی که در یک بستر زبانی به خلق و توسعه سپهر واژگانی مختص به خود منتهی شود. انقلاب اسلامی توانسته است در مرحله بعد گفتمان خاص به خود را حول این سپهر واژگانی سامان داده و در نهایت برای نهادینه سازی آن نظام ارزشی مبنا، اقدام به نهادسازی‌های متناسب با آن نظام ارزشی، مفهومی و واژگانی گفته شده بپردازد. اما در این بین نقش ولی فقیه نقشی محوری و اساسی بوده و علی الخصوص اندیشه آیت الله خامنه‌ای از غنای خارق العاده‌ای برخوردار است. در ادامه به شرح و بسط این مدل خواهیم پرداخت.
بازشناخت این راهبرد و بررسی قابلیت تطبیق این راهبرد در سایر انقلاب‌ها و لوازم این الگوبرداری می‌تواند کمک شایانی به پیشبرد این انقلاب‌ها به سوی تشکیل امت واحده اسلامی باشد.

4. قدرت واژه‌سازی و مفهوم‌­پردازی انقلاب اسلامی

همانگونه که ذکر شد یکی از نقاط قوت قدرت "زایش مفهومی" و "توسعه واژگانی" گفتمان انقلاب اسلامی است. آیا تا بحال در آنچه از ادبیات، شعر، فیلم، روزنامه‌ها و کتبی که از قبل انقلاب بدستمان رسیده عباراتی چون "مدیریت جهادی" را دیده‌ایم؟ همچنین است عباراتی همچون "روحیه بسیجی" و "اخلاق بسیجی". آیا اصلا با شنیدن کلمه "بسیج" همان معنایی به ذهنمان خطور می‌کند که پدرانمان در سالهای ۴۰ و ۵۰ از این واژه میفهمیدند؟
بررسی دلالت معنایی واژگانی همچون "اعتماد بنفس ملی" و "خودکفایی" در سپهر واژگانی فارسی‌زبانان و یا حتی دلالت معنایی واژگانی چون طاغوت، استکبار، استضعاف، جهاد، شهادت، بصیرت و ... برای متدینین ما در پیش از انقلاب خود موضوع پژوهشی متفاوت و حتی جذاب برای نگارنده است اما به اجمال می‌توان ادعا کرد که این مفاهیم و واژگان؛ مفاهیمی دور، مبهم و خارج از ارتکازات روزمره زبانی جامعه بوده‌اند. این نکته‌ای است که حتی آیت الله خامنه‌ای هم بر آن تاکید دارند:
"قبل از پیروزى انقلاب، در دوره‌ى طاغوت، ماها اسم جهاد را شنیده بودیم، احکام جهاد را بلد بودیم، ایستادگى در مقابل دشمن را، فداکارى را، ازخودگذشتگى را در کتابها خوانده بودیم، به مردم هم هى میگفتیم، اما آن را ندیده بودیم و لمس نکرده بودیم. این کجا - که انسان از دور دستى بر آتش داشته باشد - و این که انسان از نزدیک، جهاد را، فداکارى را، ایثار را، از جان گذشتن را ببیند و مشاهده کند؛ که دیدیم."[۳۴]
بنابراین همین واژگان الفبای ابتدایی فرهنگ اسلامی در نزد جوان متدین انقلابی دهه هشتاد شمسی، با پدر جوان و متدینش در دهه چهل شمسی یکسان نیست. این تغییر چه در سطح خرد-یعنی معنای تک‌تک واژگان- و چه در سطح کلان-یعنی معنای شبکه‌ای و منظومه‌ای واژگان- در جهت تکامل و توسعه بوده است. این توسعه و تغییر در حقیقت نتیجه‌ای است از تکامل تاریخی جامعه ایرانی و شرایطی که این ملت در طول این سه دهه درک کرده است. استاد داوری اردکانی در این زمینه می‌گویند:
" زبان لازمه درک و فهم معانی و مقاصد و روابط و مظهر والای خرد تاریخی صاحبان آن است"[۳۵]
البته در اینجا فرصت اثبات این نکته نیست که این زایش واژگانی در چه نسبت وثیقی با قدرت زایش فکری و اندیشه‌ای مکتب انقلاب اسلامی قرار دارد. اما باید دقت داشت که انقلاب اسلامی حاوی اندیشه جدیدی بود و بسیار طبیعی است که این نهضت برای ادامه حرکت عمومی خود بر اساس مبانی اولیه‌اش به بازتولید مفاهیم جدید و به تبع آن نظام واژگانی جدید اقدام کند. این تاکید بر منظومه بومی واژگان در چند سال اخیر از سوی آیت الله خامنه‌ای مطرح شده است.
"وقتى یک فکر جدید - مثل فکر حکومت اسلامى و نظام اسلامى و بیدارى اسلامى - مطرح میشود، مفاهیم جدیدى را در جامعه القاء میکند؛ لذا این حرکت و این نهضت باید واژه‌هاى متناسب خودش را دارا باشد؛ اگر از واژه‌هاى بیگانه وام گرفت، فضا آشفته خواهد شد، مطلب ناگفته خواهد ماند."[۳۶]
اولین تاکید جدی ایشان بر این موضوع زمانی بود که در مقابل گفتمان دموکراسی‌خواهی مطرح شده از سوی جریان موسوم به اصلاحات، ایشان با طرح و شرح واژه "مردمسالاری دینی" بر این نکته تاکید کردند که واژگان مورد استفاده ما برآمده از همان تفکر و و طرح اسلامی مورد نظر خودمان است.
"ما در باب حکومت حرف داریم، تفکر داریم، طرح داریم؛ و آن، طرح اسلامى است. این طرح هم در کتاب نیست؛ در واقعیت خارجى است و جلو چشم همه است. آن طرح چیست؟ مردم‌سالارى دینى. تعبیر دمکراسى را نمى‌خواهم به‌کار ببرم؛ چون من اصرار دارم واژه‌ها را چنان باید انتخاب کنیم که همه معناى خودش را ببخشد."[۳۷]
و در گام بعد ایشان به توصیف و تشریح این واژه و مفهوم جدید و تفاوت‌های آن با دموکراسی پرداختند.
"نباید اشتباه شود؛ این مردم‌سالارى به ریشه‌هاى دمکراسىِ غربى مطلقاً ارتباط ندارد. این یک چیز دیگر است. اوّلاً مردم‌سالارى دینى دو چیز نیست؛ این‌طور نیست که ما دمکراسى را از غرب بگیریم و به دین سنجاق کنیم تا بتوانیم یک مجموعه کامل داشته باشیم؛ نه. خودِ این مردم‌سالارى هم متعلّق به دین است. مردم‌سالارى هم دو سر دارد که من در یک جلسه دیگر هم به بعضى از مسؤولان این نکته را گفتم. یک سرِ مردم‌سالارى عبارت است از این‌که تشکّل نظام به وسیله اراده و رأى مردم صورت گیرد؛ یعنى مردم نظام را انتخاب مى‌کنند، دولت را انتخاب مى‌کنند، نمایندگان را انتخاب مى‌کنند، مسؤولان اساسى را به‌واسطه یا بى‌واسطه انتخاب مى‌کنند.
سرِ دیگر قضیه مردم‌سالارى این است که حالا بعد از آن‌که من و شما را انتخاب کردند، ما در قبال آنها وظایف جدّى و حقیقى داریم. مردم‌سالارى فقط این نیست که انسان تبلیغات و جنجال کند و بالأخره عدّه‌اى را به پاى صندوقها بکشاند و رأیى را از مردم بگیرد، بعد هم خداحافظ؛ هیچ کارى به کار مردم نداشته باشد! بعد از آن‌که این نیمه اوّل تحقّق پیدا کرد، نوبت نیمه دوم است؛ نوبت پاسخگویى است."[۳۸]
مورد جدی دیگری که ایشان بر ضرورت استفاده از سپهر بومی واژگان تاکید داشتند مربوط به موضوع "توسعه" و "پیشرفت" است.
"کلمه‌ى «پیشرفت» را ما با دقت انتخاب کردیم؛ تعمداً نخواستیم کلمه‌ى «توسعه» را به کار ببریم. علت این است که کلمه‌ى توسعه، یک بار ارزشى و معنائى دارد؛ التزاماتى با خودش همراه دارد که احیاناً ما با آن التزامات همراه نیستیم، موافق نیستیم. ما نمیخواهیم یک اصطلاح جاافتاده‌ى متعارف جهانى را که معناى خاصى را از آن میفهمند، بیاوریم داخل مجموعه‌ى کار خودمان بکنیم. ما مفهومى را که مورد نظر خودمان است، مطرح و عرضه میکنیم؛ این مفهوم عبارت است از «پیشرفت». معادل معناى فارسى پیشرفت را میدانیم؛ میدانیم مراد از پیشرفت چیست. تعریف هم خواهیم کرد که منظور ما از این پیشرفتى که در فارسى معنایش روشن است، چیست؛ پیشرفت در چه ساحتهائى است، به چه سمتى است. ما این وام نگرفتن مفاهیم را در موارد دیگرى هم در انقلاب داشته‌ایم. ما از کلمه‌ى «امپریالیسم» استفاده نکردیم؛ کلمه‌ى «استکبار» را آوردیم. ممکن است یک زوایائى در معناى امپریالیسم وجود داشته باشد که مورد نظر ما نیست. حساسیت ما بر روى آن زوایا نیست؛ حساسیت ما بر روى آن معنائى است که از کلمه‌ى «استکبار» به دست مى‌آید. لذا این را مطرح کردیم، در انقلاب جا افتاد؛ دنیا هم امروز منظور ما را میفهمد. و همچنین مفاهیم دیگرى.
مفهوم پیشرفت، براى ما مفهوم روشنى است. ما «پیشرفت» را به کار میبریم و تعریف میکنیم که مقصود ما از پیشرفت چیست."
همانگونه که مشاهده شد ایشان در این فراز از بیاناتشان تاکید دارند که ما از ابتدای انقلاب اسلامی متوجه این نکته بوده‌ایم و این نشان می‌دهد که واژگان اساسی گفتمان انقلاب اسلامی با دقت انتخاب شده‌اند.
"مفهوم عدالت، مفهوم آزادى، مفهوم تکریم انسان - با معانى اسلامىِ خودش مورد نظر ماست، نه با معانى غربى خودش. آزادى در منطق اسلامى معنائى دارد، غیر از آن معنائى که آزادى در منطق غرب دارد. تکریم انسان، احترام به انسان، ارزش دادن به انسانیتِ انسان در مفهوم اسلامى مغایر است با این مفهوم در معناى غربى و تلقى غربى...
ما از احترام به انسان، احترام به زن حرف میزنیم؛ این نبایستى اشتباه بشود با آنچه که در غرب در زیر این مفاهیم ترجمه میشود و گفته میشود و بیان میشود. مفاهیم اسلامى مورد نظر است؛ عدالت با معناى اسلامى خود، آزادى با معناى اسلامى خود، کرامت انسان با معناى اسلامى خود؛ که اینها همه در اسلام روشن است، مبیّن است. غربى‌ها هم براى خودشان یک حرفهائى دارند. در این زمینه‌ها، در این ارزشگذارى، راه آنها، راه کج و منحرفى است. "[۳۹]
"براى تقسیم درست ثروت و استفاده‌ى همگان از ثروتهاى عمومى، که یکى از اهداف والا و اساسى اسلام است، از واژه‌ى «سوسیالیسم» استفاده نمیکنیم. با اینکه سوسیالیسم هم از لحاظ معناى لغوى ناظر به همین معناست، لیکن با یک مفاهیم دیگرى همراه است که ما از آن مفاهیم بیزاریم؛ با یک واقعیتهائى در تاریخ و در جامعه همراه شده که ما آنها را قبول نداریم. لذا ما به جاى استعمالات و اصطلاحاتى که بین چپ‌روها و مارکسیستها و اینها معروف بود، اصطلاح «استکبار» را، اصطلاح «استضعاف» را، اصطلاح «مردمى بودن» را مطرح کردیم و آوردیم."[۴۰]
از نظر آیت الله خامنه‌ای یکی از مشکلات پیش روی انقلاب اسلامی نیز درگیری گفتمانی بین قائلین به مفاهیم و واژگان غربی با گفتمان انقلاب اسلامی بوده است.
"یکى از مشکلات ما در طول این سالها این بوده که افرادى آمده‌اند مفاهیم اسلامى را با مفاهیم غربى ترجمه کرده‌اند، حرفهاى غربى‌ها را تکرار کرده‌اند، دنبال تحقق آنها بودند؛ در حالى که انقلاب اسلامى براى این نیست."[۴۱]
این تاکید بر مفاهیم و واژگان بومی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای تا جایی اهمیت می‌یابد که ایشان اقدام به راه‌اندازی جلسات هم اندیشی با نخبگان حوزوی و دانشگاهی در موضوعات اساسی مربوط به انقلاب اسلامی کرده‌ و یکی از اهداف تشکیل نشست اندیشه‌های راهبردی را گشایش حوزه‌های نظری جدید بر روی انقلاب اسلامی و نظریه‌پردازی برای حل مشکلات کشور بر اساس اسلام و قرآن دانسته‌اند.
"در این جلسات، غرض این نیست که ما از صفر تا صدِ یک موضوع را بررسى کنیم - که عملى هم نیست - غرض، باز شدن راه مواجهه‌ى با مسائلى است که براى یک کشور و براى آینده مطرح است. میخواهیم بخصوص از جهات نظرى گشایشى بشود، راهى باز شود، تا نخبگان کشور، مغزهاى فعال کشور و مجربان در هر رشته‌اى بتوانند سهمى بر عهده بگیرند براى انعقاد یک فکر صحیح، که قاعده‌ى اجرا و عمل و برنامه‌ریزى خواهد شد؛ قصد این است...
باید بدانیم در حوزه‌ى نظریه‌پردازى، کجا جلوئیم، کجا عقبیم. یک جاهائى واقعاً ما جلو هستیم، در یک مواردى هم واقعاً عقبیم. در همین زمینه‌ى مسئله‌ى زن، این همه منابع و تعالیم اسلامى در دسترس ماست: آیات کریمه‌ى قرآن؛ چه آیاتى که مستقیماً به این مسئله ارتباط پیدا میکند، و چه آیاتى که با کلیت خود، با عموم و اطلاقِ خود شامل این مورد میشود، در اختیار ماست؛ اینها را باید تئوریزه کنیم؛ به شکل نظریه‌ها و مجموعه‌هاى قابل تشعب، قابل استفاده و قابل استنتاج دربیاوریم و در اختیار همه بگذاریم؛ هم در اختیار خودمان براى برنامه‌ریزى، هم در اختیار مخالفین، هم در اختیار استفسارکنندگان؛ که اشاره کردند و درست است."[۴۲]
و البته باز هم می‌توان در این زمینه آن تفکر مبتنی بر تشکیل امت واحده و الگوسازی را مشاهده نمود و ایشان تاکید می‌کنند که این نظریه‌پردای و نوآوری و پیشرفت فکری باید در اختیار سوال کنندگان جهانی قرار گیرد.
"امروز در دنیا استفسارکنندگان و سؤال کنندگان از نظرات جمهورى اسلامى - که تجربه‌ى سى ساله‌اى را با خود دارد - زیاد شده‌اند. البته شماها هم قاعدتاً اطلاع دارید، ما هم از کلانش اطلاع داریم؛ زیاد مراجعه میکنند، زیاد میپرسند، در موضوعات مختلف زیاد میخواهند بدانند، که در جمهورى اسلامى چه چیزى وجود دارد. خب، اینها را باید براى آنها فراهم کرد."

چگونگی زایش مفهومی و واژگانی گفتمان انقلاب اسلامی
با مروری بر فهرست واژگان اساسی گفتمان انقلاب اسلامی متوجه می‌شویم که محمل واژگانی این زایش فکری بر دو گونه‌اند.
دسته اول مربوط به حالتی است که توسعه مفهومی در حدی بوده که همان واژگان و اصطلاحات قبل ظرفیت مفهوم و معنای جدید را داشته‌اند و با معنای جدید و متکاملشان در ارتکازات روزمره زبانی به کار گرفته می‌شوند. از این جمله‌اند واژگانی همچون استکبار، بصیرت، بسیج، جهاد و غیره که معمولا واژگان ساده و تک کلمه‌ای را در بر میگیرند.
اما دسته دوم مربوط به حالتی است که واژگان موجود ظرف خوبی برای معانی جدید و متکامل این گفتمان نبوده و و با ترکیب‌سازی واژگان ساده موجود، اصطلاحاتی جدید جعل می‌شوند. جهاد سازندگی، جهاد خودکفایی، جهاد دانشگاهی، روحیه بسیجی، وحدت حوزه و دانشگاه در دهه اول انقلاب و تهاجم فرهنگی، نهضت نرم‌افزاری، مردمسالاری دینی، نقشه جامع علمی، بسیج سازندگی، الگوی اسلامی‌-ایرانی پیشرفت، جهاد اقتصادی، بیداری اسلامی و بسیاری اصطلاحات دیگر در دوره‌های پس از آن از این دسته‌اند. زایش نو‌به‌نوی این مفاهیم و اصطلاحات به طور روزافزون ظرفیت‌های جدیدی را برای اندیشیدن در ساحات مختلف انقلاب اسلامی فراهم کرده‌اند و افق معنایی جدیدی را پیش روی متفکران انقلاب اسلامی قرار داده‌ اند.
نکته مهم و قابل توجه در این زمینه آن است که اکثر این واژگان همانگونه که قبلا نیز گفته شد توسط ولی فقیه- یعنی امام خمینی و آیت الله خامنه‌ای- تولید، بازتولید و یا حداقل گفتمان شده‌اند. بعبارت دیگر باید پرچمدار نظریه‌پردازی و واژه‌سازی گفتمان انتقلاب اسلامی را ولی فقیه دانست. خود آیت الله خامنه‌ای نیز بارها بر این نکته تاکید داشته‌اند که یکی از دغدغه‌های مهم ولی فقیه، دغدغه گفتمانی او و حفاظت از ارزش‌های اساسی انقلاب اسلامی است. 
"بنده وقتى مسئله‌ى نهضت نرم‌افزارى را خواستم مطرح کنم، قبل از همه تو دانشگاه با دانشجوها مطرح کردم؛ حدود ده سال قبل. نه با وزارتها صحبت کرده بودم، نه با رئیس‌جمهور وقت صحبت کرده بودم، نه حتّى با اساتید صحبت کردم؛ اول‌بار در دانشگاه امیرکبیر این فکر را به میان آوردم. امروز شما ببینید این یک گفتمان است، یک مطالبه‌ى عمومى است، یک خواستِ همه‌ى دانشگاه‌هاى کشور است؛ که من هرجا هم میروم، از زبان دانشجو مطالبه‌اش را میشنوم؛ از زبان استاد و مدیر، اجرایش را در یک مرحله‌ى دیگر میشنوم، و اجراء هم دارد میشود."[۴۳]
"هم در زمینه‌ى مسائل نظریه‌پردازى کارهاى مهمى ان‌شاءالله انجام خواهد گرفت، هم در زمینه‌ى گفتمان‌سازى، و هم در زمینه‌ى نزدیک کردن این گفتمان به اجرا؛ که البته اگر به صورت گفتمان در آمد، اجراى آن دیگر کار دشوارى نیست. یعنى همان اشکالاتى که به مجلس و شوراى نگهبان و دولت و غیره دارند، همه‌ى آنها برطرف میشود. گفتمان یک جامعه مثل هواست، همه تنفسش میکنند؛ چه بدانند، چه ندانند؛ چه بخواهند، چه نخواهند. باید این گفتمان‌سازى انجام بگیرد؛ که البته نقش رسانه‌ها و بالخصوص نقش روحانیون و نقش بزرگان و اساتید دانشگاهى حتماً نقش بارز و مهمى است. "[۴۴]
"در واقع رهبرى، یک مدیریت کلان ارزشى است."[۴۵]
ایشان اهمیت این موضوع را تا آنجا می‌دانند که ساخت حقوقی نظام اسلامی را در حکم جسم نظام و شعارها و آرمانهای نظام اسلامی را در حکم روح نظام اسلامی می‌دانند که همیشه باید زنده بمانند.[۴۶] از نظر ایشان آرمانها شکل دهنده معنا و مضمون نظام اسلامی هستند و بدون آنها از نظام اسلامی تنها یک ظاهر باقی می‌ماند.
"آن ساخت حقیقى و واقعى و درونى، مهم است؛ او در حکم روح این جسم است. آن ساخت درونى چیست؟ همان آرمانهاى جمهورى اسلامى است: عدالت، کرامت انسان، حفظ ارزشها، سعى براى ایجاد برادرى و برابرى، اخلاق، ایستادگى در مقابل نفوذ دشمن؛ اینها آن اجزاء ساخت حقیقى و باطنى و درونى نظام جمهورى اسلامى است."[۴۷]

از زاویه‌ای دیگر می‌توان خاستگاه این زایش معنایی را نیز مورد کنکاش قرار داد. قسمت مهمی از این زایش در تقابل و جدال مستقیم با رقبای انقلاب اسلامی به منصه ظهور رسیده‌اند. خواه رقبای گفتمانی که علی الظاهر با ما در یک جبهه تمدنی تعریف می‌شده‌اند، همچون گفتمان‌های سازندگی و اصلاحات، و خواه رقبای تمدنی که به طور فیزیکی و فراتر از چارچوبهای اندیشه‌ای با ما به مقابله برخاسته‌اند. برای مثال درگیری انقلاب اسلامی با چالشی به نام جنگ موجب گشودن افق‌های معنایی عظیمی در حوزه مفاهیمی همچون جهاد، شهادت، ایثار، شجاعت شد که با جریان عظیم فرهنگی که در پی خود داشت افق‌های جدیدی را نه‌تنها در پیش روی ما که فراروی جبهه جهانی اسلام و حتی بشریت قرار داد.
و یا در دوره‌ای‌ که جریانی متضاد با جریان اصیل انقلاب اسلامی، سعی دارد که واژگان و معانی جدیدی را به ادبیات روزمره مردم وارد کرده و حول آن گفتمان‌سازی کند، گفتمان انقلاب اسلامی با محوریت آیت‌الله خامنه‌ای به شدت در مقابل آن مقاومت کرده و از ساحت معنایی خود دفاع می‌کند. مثلا در مقابل اصرار آن جریان بر لفظ دموکراسی، بلافاصله واژه مردمسالاری دینی را تولید و عرضه می‌کند و حتی اعلام می‌دارد که این مفهوم "دموکراسی + اسلام" نیست و مردمسالاری مورد نظر ما بعنوان یکی از مفردات مردمسالاری دینی در ذات و ماهیتش با مفهوم دموکراسی متضاد است.[۴۸]
در مقابل تکرار بسیار زیاد واژه "آزادی" در گفتمان انحرافی دوران اصلاحات، گفتمان انقلاب اسلامی بلافاصله موضع خود را شفاف کرده و مرزبندی خود با لیبرالیسم را روشن می‌کند.
"در باب مفهوم آزادى، ما باید استقلال را - که شعار دیگر ماست - به کار گیریم؛ یعنى مستقل فکر کنیم؛ تقلیدى و تبعى فکر نکنیم...
«آزادى اجتماعى» به همین معنایى که امروز در فرهنگ سیاسى دنیا ترجمه مى‌شود، یک چنین ریشه قرآنى دارد. هیچ لزومى ندارد که ما به لیبرالیسم قرن هجدهم اروپا مراجعه کنیم و دنبال این باشیم که «کانت» و «جان استوارت میل» و دیگران چه گفته‌اند! ما خودمان حرف و منطق داریم. خواهم گفت که آن حرفها به دلایلى نمى‌تواند براى ما راهگشا باشد"[۴۹]
در آخرین حرکت نیز بالاخره انقلاب اسلامی تکلیف خود را با مفهوم توسعه روشن کرده و اعلام می‌کند که اساسا نه توسعه غربی را و نه حتی لفظ توسعه را نمی‌خواهد و به جای آن واژه پیشرفت را انتخاب می‌کند.[۵۰]
آن موقع که دشمن راهبرد تفرقه‌افکنی را بین برادران انقلابی و حتی برادران دینی شیعه و سنی به طور جد در پیش می‌گیرد، عبارت "اتحاد ملی و انسجام اسلامی" را بعنوان شعار جدی خود مطرح می‌کند[۵۱]؛ و آن زمان که دشمن به ساحت نبوی(صلی‌الله علیه و اله و سلم) متعرض شده و علیه ایشان فیلم و کاریکاتور موهن می‌سازد بلافاصله واژه اعظم را در کنار کلمه پیامبر قرار می‌دهد تا با عبارت "پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه و اله و سلم) "، هیمنه و عظمت شخصیتی پیامبر خاتم را در برابر چشمان مسلمین احیا کند.[۵۲]
این نوآوری گاه چنان عمیق و همزمان گسترده می‌شود که حتی مرزهای ادبیات علمی را نیز درمی‌نوردد. برای مثال آنگاه که دشمن برای درگیری مستقیم با انقلاب اسلامی و به‌زانو درآوردن آن حوزه اقتصاد و تحریم اقتصادی را انتخاب می‌کند، بلافاصله واژگانی چون "اقتصاد مقاومتی"[۵۳]، " مدیریت واردات"[۵۴]، "جهاد اقتصادی"[۵۵]، و "دورزدن تحریم‌ها"[۵۶] توسط آیت الله خامنه‌ای وارد ادبیات تخصصی اقتصاد جمهوری اسلامی می‌کند.
گاه نیز خاستگاه معانی جدید، نه تقابل با عوامل معارض، که ناشی از تمایل کمال طلب و آرمانخواهی گفتمان انقلاب اسلامی است. این نیز به نوبه‌ی خود موجب شده است که عباراتی همچون علوم انسانی اسلامی، سند چشم‌انداز، عبرت‌های انقلاب، نقشه‌جامع علمی، کرسی نظریه‌پردازی، تمدن بین‌الملل اسلامی و ده‌ها عبارت دیگر توسط آیت الله خامنه‌ای به ذخیره واژگانی گفتمان انقلاب اسلامی افزوده شوند.
اما مرحله کمال این مفهوم­پردازی و واژه­سازی­ها آنجا است که انقلاب اسلامی توانسته است این مفاهیم و واژگان را به نحو "فعال" به گفتمان­های حاکم بر جامعه تبدیل کند. (شکل شماره ۱) به عبارت دیگر انقلاب اسلامی توانسته است که این مفاهیم و معرفتها را که در قالب نظام واژگانی جدید متجلی شده­اند، به نحو شگفت انگیزی فراگیر و همه­فهم کند. صفت فعال را از این جهت برگزیده­ام که این گفتمان توانسته است اولا به خوبی در مقابل گفتمان­های رقیب مقاومت کرده و حتی آن­ها را در خود منحل کند. در ثانی توانسته است روز به روز و با نیازهای نوبه­نوی انقلاب اسلامی و عرصه­های جدید و متکامل آن خود را ارتقا ببخشد. ثالثا این گفتمان توانسته است کاملا الهام بخش و آینده پرداز باشد و در عین امیدآفرینی برای همه اقشار؛ الگوهای عینی و رفتاری خویش را نیز فراروی همگان قرار دهد.

شکل شماره۱- چرخه تعاملی مفهوم‌پردازی، واژه‌سازی و نهادسازی

5. قدرت نهادسازی مبتنی بر مفاهیم بومی

بدیهی است که با تکامل نظام مفاهیم و واژگان موجود در ارتکازات روزمره جامعه و ارتقای گفتمان­های حاکم بر آن، نظام ارزشی جامعه دائما در حال تغییر و تکامل باشد. این تکامل معنایی و گفتمانی در انقلاب اسلامی در زمان­هایی به اوج خود رسیده که متناظر با واژه‌سازی­های صورت گرفته، انقلاب اسلامی توانسه است برای تعیّن اجتماعی ارزش­هایی که واژگان مذکور از آن­ها نمایندگی می­کنند و بسط و فراگیری آن­ها در تمام گستره جامعه اسلامی به "نهادسازی" دست بزند.
البته یکی از پیچیده­ترین مسائل، تمیز دادن بین مفاهیمی همچون نهاد، سازمان، موسسه و عباراتی از این دست است. نهاد در رشته‌های مختلف علوم انسانی تعاریف متفاوتی دارد و علمای رشته­های مختلف اعم از جامعه­شناسان، حقوقدانان، متخصصان علوم سیاسی و متخصصان مدیریت دولتی درباره آن سخن گفته و هر یک ویژگی­هایی را برای آن برشمرده­اند. یکی از بهترین جمع‌بندی‌ها در این زمینه در آثار به زبان فارسی را می‌توان در آثار دکتر محمد جواد ایروانی مشاهده نمود. ایشان پس از اشاره به معانی و تعاریف نهاد در رشته‌های مختلف و در آثار علمای صاحبنظر، جمع‌بندی خود در مورد معنی نهاد در علم مدیریت را اینگونه ارائه می‌کند:
"در سازمان داشتن هدف مشترک و تلاش جمعی برای رسیدن به هدف شرط لازم است اما در نهاد نوعی تعهد اخلاقی ملاک تجمع و همیاری است... در بنیاد آنچه افراد را به هم پیوند می‌زند طبقه مشترک و جایگاه اجتماعی و برخورداری از اقتدار مشترک است. بطور کلی وجه ممیزه نهاد و سایر واژه‌های نزدیک با آن این است که نهاد نوع رابطه با بیرون از محیط سازمانی در تبیین معانی آن نقش اساسی دارد حال آنکه در سایر واژه‌ها نوع رابطه درونی که در سازمان حاکم است تعیین کننده است."[۵۷]
از سوی دیگر از نظر جامعه‌شناسان نهاد یک مشترک لفظی است میان عناصر "ساخت یک نظام اجتماعی" و نیز "مجموعه‌ای از ارزش‌ها، فرآیندها و روش‌ها"[۵۸] که در جامعه وجود دارند.
در نظام معنایی انقلاب اسلامی نهادها مترادفند با ساختارها و یکسری از دستگاه­های ارزشی که بواسطه انقلاب اسلامی تاسیس شده­اند. یعنی مشخصه­ای که از شنیدن نام این نهادها به ذهن خطور می­کند انقلابی بودن و تولد و رشد آن­ها در دامان انقلاب اسلامی است.
دومین مشخصه این ساختارها را متناظر بودنشان با نظام فکری و ارزشی خاص انقلاب اسلامی باید دانست. یعنی پیش از آنکه این ساختارها بواسطه ماموریت­هایشان از سایرین تمییز داده شوند؛ با ارزش­های اساسی که بدان پایبند هستند شناخته می­شوند و حتی در اکثر موارد نامگذاری آن­ها دقیقا با ارزش اساسی آن دستگاه قرین است. دیگر کاملا مشخص است که منظور ما نهادهایی است که مهمترینشان عبارتند از بسیج مستضعفین، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، جهاد دانشگاهی، جهاد خودکفایی، حوزه هنری انقلاب اسلامی، نهضت سوادآموزی، سازمان تبلیغات اسلامی، بنیاد شهید و غیره در دور اول نهادسازی­های انقلاب اسلامی که به دستور امام خمینی (ره) علیه یا با تایید ایشان تاسیس شده‌اند. در دور بعد و سال­های اخیر نهادهایی همچون بنیاد ملی نخبگان، بسیج سازندگی، بسیج اساتید، جنبش عدالتخواه دانشجویی ، جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و بسیاری مراکز ریز و درشت دیگر نیز با دستور یا تایید آیت‌الله خامنه‌ای و یا با الهام گرفتن از مطالبات اساسی ایشان تشکیل شده‌اند که ممکن است در حال گذار از مراحل اولیه یک تشکیلات کوچک به یک نهاد انقلابی بزرگ و موثر باشند.
همانگونه که مشاهده می­شود هر کدام از نهادهای فوق الذکر به طور مستقیم و توسط نام­هایشان اعلام می­دارند که بر اساس کدام ارزش انقلابی تاسیس شده­اند. و این ویژگی را ما در سایر دستگاه­های دیگر نظام اسلامی مشاهده نمی­کنیم. در مورد دستگاه­های دیگر حداکثر چیزی که از نامشان می­توان فهمید ماموریت و حیطه وظایف آنها است. این بدان معنی نیست که فی­المثل نمی­توان از نام "جهاد دانشگاهی" وظیفه او را فهمید، بلکه مساله اساسی اینجا است که این نامگذاری در درجه اول نسبت این نهاد را با یک نظام ارزشی خاص مشخص کرده و سپس در آن نظام ارزشی و بر اساس منظومه مفاهیم آن نظام، ماموریتها و وظایف نهاد جهاد دانشگاهی مشخص می­شود. و این خصیصه­ای است که سایر دستگاه­ها واجد آن نیستند. برای مثال نام سازمان مدیریت و برنامه­ریزی حاوی هیچ بار ارزشی خاصی نیست – البته مسامحتا و بدون در نظر گرفتن اینکه سکولاریسم خودش نوعی ارزش است- و در حقیقت می­توان این نامگذاری را در نسبت با ارزش­های انقلاب اسلامی کاملا سکولار دانست و این نامگذاری تنها حوزه ماموریت سازمان مربوطه و را روشن می­کند. و شاید این خصیصه نهادهای انقلابی یکی از رموز سرزندگی و موفقیت نسبی آنها در برآورده کردن نیازهای متنوع انقلاب اسلامی باشد. برای نمونه می­توان به اثرات متفاوت تعهد نیروی انسانی به یک نظام ارزشی یا تعهد او نسبت به یک نظام رفتاری صرف که ارتباط خاصی با نظام بینشی و ارزشی آن نیرو ندارد توجه نمود.
آیت‌الله خامنه‌ای نهادسازی‌های انقلاب اسلامی را در نسبت مستقیم با واژه‌سازی انقلاب اسلامی می‌دانند؛ چرا که ساختارهای انقلاب اسلامی نیز مانند افکار انقلاب باید کاملا بومی و متناسب با اقتضائات انقلاب اسلامی باشند.
" یکى از چیزهائى که در هر حرکت عمومى و در هر نهضت لازم است، این است که بر اساس تفکرات و مبانى پایه‌اى این نهضت و این جریان، هم بایستى «واژه‌سازی» بشود، هم بایستى «نهادسازى» بشود... وقتى یک انقلاب و یک حرکت تحقق پیدا میکند، بایستى دستگاه‌هاى مجرى خود را - آن مجموعه‌هائى که آن هدفها را باید دنبال کنند - به وجود بیاورد. یکى از کارها این است که دستگاه‌هاى موجود جامعه را متحول کند، یکى دیگر این است که دستگاه متناسب با خواست خود را به وجود بیاورد. هر دو سخت است، هر دو جزو کارهاى دشوار است. انقلاب اسلامى هر دو را انجام داد. "[۵۹]
از نظر ایشان اهمیت نهادسازی تا آنجا است که بدون نهادسازی‌های جدید، تحول و اصلاح ساختارهای قبلی برای متناسب‌سازی آنها با انقلاب اسلامی نیز ممکن نیست.
"در مقوله‌ى نظامى، ارتش که ساخته و پرداخته‌ى فرهنگ دیگرى و نظام دیگرى و کسان دیگرى بود، تبدیل شد به یک ارتش انقلابى، به یک ارتش متدین و مؤمن؛ ساختهایش هم تغییر پیدا کرد، روشهایش هم تغییر پیدا کرد، شعارهایش هم تغییر پیدا کرد؛ در آن، تحول به وجود آمد. در کنار این، نهاد نوپا و تازه‌اى از خود انقلاب روئید و آن، سپاه پاسداران انقلاب اسلامى بود؛ که اگر این دومى نمیشد، اوّلى هم امکان‌پذیر نبود. اینها هنرهاى انقلاب است که امام بزرگوار ما مظهر اِعمال این هنرها و فهم دقیق از نیاز جامعه و نیاز آینده بود و این را با قدرت، با قاطعیت و با پیگیرى انجام داد"[۶۰]

سومین مشخصه این نهادهای انقلابی را باید مردمی بودن و فراگیر بودنشان در بین همه مردم جامعه دانست. این مردمی بودن را در دو سطح می­توان بررسی نمود. نخست گستردگی عینی این نهادها به لحاظ منابع انسانی و نیز به لحاظ ارائه خدمات به همه مردم است. یعنی اینکه این نهادها در درجه اول از توده­ها و آحاد مردم تشکیل می­شود. خصیصه­ای که مثال اتمَ و اکملش را در بسیج مستضعفین و یا جهاد سازندگی در ابتدای انقلاب می­توان مشاهده نمود.
اما این گستردگی سطح پنهانی نیز دارد و آن "عضویت هویتی" آحاد مردم در اینگونه نهادها است. بسیار دیده­ایم کسانی را که عضویت رسمی در مجموعه­هایی همچون بسیج و سپاه ندارند اما خود را به معنای حقیقی کلمه بسیجی و پاسدار انقلاب اسلامی میدانند. عضویتی که تشکیل شده است از نوعی احساس تعلق و تعهد نسبت به ارزش­هایی که آن نهاد به آن منتسب است و نیز نوعی احترام نوعا با رشک نسبت به کسانی که به آن مجموعه تعلق حقوقی دارند. حتی گاهی این احساس عضویت هویتی چنان پررنگ می­شود که با مشاهده کاهش تعهد به ارزش­های اساسی نهادهای انقلابی-چه از جانب فردی که خود را منتسب می­کند و چه از جانب کلیت نهاد- اعضای هویتی اولین کسانی هستند که به مقابله و انتقاد از این وضع می­پردازند.
از آن بهت آورتر فراتر رفتن دایره این عضویت هویتی از مرزهای انقلاب اسلامی است. برای مثال آیت الله خامنه‌ای از بسیجیان بعنوان "معلم اول" رزمندگان حزب الله لبنان و رزمندگان حماس در غزه و جوانان مصرو تونس و حتی جوانان کالیفرنیا نام می‌برند:
"امروز جوانان نیویورک و کالیفرنیا هم شعارهاى مردم مصر و تونس را تکرار میکنند، از آنها الهام میگیرند؛ انکار هم نمیکنند. جوانان مصر و تونس هم از حزب‌الله و حماس و جهاد اسلامى الهام گرفته‌اند و فرا گرفته‌اند و پنهان نکردند. و معلم اول در عصر جدید، بسیجىِ امام بزرگوار ما بود؛ که همه از بسیجىِ امام بزرگوار فراگرفتند و از جانبازان و سربازان و فداکاران این انقلاب یاد گرفتند که چگونه میتوان اسطوره‌هاى قدرت مادى را شکست، چگونه میتوان به نام خدا بتها را شکست، چگونه میتوان ایستاد، چگونه میتوان مقاومت کرد."[۶۱]
این فراگیری بسیج و تبدیل شدن آن به یک کلیدواژه اساسی نه برای ایرانیان بلکه برای همه مسلمین را باید در درجه اول مدیون آن نظام ارزشی بدانیم که بسیج از آن نمایندگی می­کند.
به همین نسبت کارکردهای این نهادها را نیز نباید در ماموریت­های محوله به آنها منحصر کنیم. به نظر نگارنده اولین و مهم­ترین کارکردهای نهادهای انقلابی، صیانت، گسترش، تعمیق و بازتولید ارزشهای اساسی انقلاب اسلامی در جامعه اسلامی است. شاهد این مدعا آن است که گسترده­ترین نهادهای انقلابی ما یعنی بسیج، سپاه و جهاد شاهد تغییر و تبدلات مختلفی در ماموریت­های محوله به خود بوده­اند و در همه آنها نیز توانسته­اند با موفقیت ماموریت خود را به آنجام برسانند. اما میزان موفقیتشان در این ماموریتها کاملا تابعی بوده است از میزان پایبندیشان با ارزشهای اساسی انقلابی.
برای مثال کارکرد بسیج در انقلاب اسلامی در درجه اول عبارت بوده است از صیانت و بازتولید مفاهیمی همچون اخلاص، ایثار، شهادت، توسل، توکل، غیرت، همت بلند، ولایت­پذیری، تبعیت از ولابت فقیه و احساس مسئولیت. و فعالیتهای دفاعی و امنیتی و اخیرا علمی و خدماتی بسیج در درجه بعدی قرار دارند. این صیانت و بازتولید و تعمیق مفاهیم به نوبه خود موجب تقویت گفتمان انقلاب اسلامی می­شود.
"فرهنگ بسیجى یعنى آن مجموعه‌ى معرفتها و روشها و منشهائى که میتواند مجموعه‌هاى عظیمى را در ملت به وجود بیاورد که تضمین‌کننده‌ى حرکت مستقیم و پایدار اسلامى آن ملت باشند. این یک تفکر است؛ در ذهن هم نیست، در خارج و در عینیت وجود دارد."[۶۲]
بنابراین اولا با واژه‌سازی‌های متناسب با انقلاب اسلامی منظومه مفهومی انقلاب اسلامی ظرفیت‌های جدید پیدا می‌کند. با گفتمان‌سازی که حول آن مفاهیم جدید صورت می‌گیرد درک و فهم اجتماعی نسبت به آن مفاهیم و واژگان ایجاد می‌شود و در گام بعد با تشکیل نهادها مربوطه و اصلاح نهادهای موجود بر اساس گفتمانها و مفاهیم جدید، آن ارزشها و مفاهیم به خود تعین اجتماعی می‌گیرند و این نهادها در عملکرد خود روابط جدید اجتماعی به وجود می‌آورند که ظرفیت‌های جدیدی برای نوآوری‌ها مفهومی جدید ایجاد می‌کنند.(شکل ۲)

شکل شماره ۲. چرخه تکاملی واژه‌سازی، گفتمان‌سازی و نهادسازی

با استمرار این چرخه، ارزش‌ها و مفاهیم اساسی انقلاب اسلامی بوسیله تبدیل شدن به گفتمان‌های حاکم، در اذهان و اندیشه‌ها جای گرفته و نهادینه می‌شوند. جایگاه گفتمان‌سازی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای یک جایگاه مهم و راهبردی است و یکی از لوازم تعین یافتن ارزش‌های دینی در جامعه از نظر ایشان گفتمان‌سازی است.
" گفتمان یعنى یک مفهوم و یک معرفت همه‌گیر بشود در برهه‌اى از زمان در یک جامعه. آنوقت، این میشود گفتمان جامعه... این گفتمان سازى براى چیست؟ براى این است که اندیشه‌ى دینى، معرفت دینى در مخاطبان، در مردم، رشد پیدا کند. اندیشه‌ى دینى که رشد پیدا کرد، وقتى همراه با احساس مسئولیت باشد و تعهد باشد، عمل به وجود مى‌آورد و همان چیزى میشود که پیغمبران دنبال آن بودند."[۶۳]
بنابراین بوسیله گفتمان‌سازی، آن دسته از اهداف انقلاب اسلامی و ویژگی‌های جامعه اسلامی که باید در اخلاق، افکار و رفتار مردم متجلی شود در جامعه نهادینه می‌شوند و از سوی دیگر با نهادسازی‌های متناسب با منظومه واژگانی انقلاب اسلامی و رساندن آن‌ها به سطح مطلوبیت‌های انقلاب اسلامی، آن دسته از ویژگی‌های جامعه اسلامی که فراتر از سطح فردی هستند در جامعه تعیّن پیدا می‌کنند.

جمع‌بندی:
در جمع‌­بندی می­توان گفت که در انقلاب اسلامی رابطه‌­ای هم­افزا میان واژه­‌سازی و نهادسازی برقرار است که در یک حرکت تعاملی، با کمک دو عامل مفهوم‌پردازی و گفتمان‌سازی بخش مهمی از رشد و پیشرفت انقلاب اسلامی به سمت اهداف را تضمین می­کنند. (شکل شماره۳) رابطه­‌ای که هم ظرفیت زایش فکری برای انقلاب بوجود می­‌آورد، هم می­تواند این مفاهیم و ارزش­ها را به سرعت در جامعه به یک گفتمان تبدیل کند و نمود عینی آن را ایجاد کند تا بتوان بر آن اساس به ساختارسازی و جامعه‌­پردازی و اداره امور روزمره مردم بر اساس ارزشهای انقلاب اسلامی اقدام نمود و همزمان ظرفیت جدیدی برای زایشهای فکری بیشتر ایجاد نمود. این راهبرد تاکنون در پیشبرد حرکت انقلاب به سمت تحقق اهداف تکاملی یعنی تحقق دولت اسلامی و تحقق جامعه اسلامی نسبتا موفق بوده است و در ادامه مسیر خود قادر است که این دو هدف را به طور کامل محقق کند.

شکل شماره۳. مدل تعاملی نهادسازی، واژه‌سازی، گفتمان‌سازی و مفهوم‌پردازی

در پایان می‌توان این الگو را قابل استفاده‌ی تمامی انقلاب‌ها دانست. اما در الگوبرداری و پیاده‌سازی این راهبرد در کشورهای انقلابی یک مانع جدی وجود دارد و آن فقدان جایگاهی همچون ولایت فقیه است. همانگونه که ملاحظه شد در فرآیند واژه‌سازی و نهادسازی در انقلاب اسلامی ایران نقش ولی فقیه نقشی محوری بوده است اما در سایر کشورها چنین جایگاهی وجود ندارد. اما با وجود قشری از علما و متفکرین که در عین پایبندی به اسلام قادر به پاسخگویی فکری و اندیشه‌ای به نیازهای نوبه‌نوی انقلاب خود باشند می‌توان این تفاوت را جبران نمود.
تفاوت دیگر انقلاب اسلامی با سایر کشورهای انقلابی منطقه در آن است که انقلاب اسلامی از شبکه اجتماعی و تبلیغی قوی یعنی حوزه‌های علمیه و قشر روحانیت برخوردار است که به سرعت و دقت گفتمان‌سازی‌های ولی فقیه را در جامعه تسری داده و تشریح و تبیین کرده و می‌کنند. البته شبکه‌ةای اجتماعی غیر رسمی دیگری نیز همچون هیئات مذهبی در این زمینه بی‌تاثیر نیستند. اما وجود شبکه‌های اجتماعی اینچنین یا شبیه به این که بتوانند چنین نقشی را در انقلاب‌های منطقه ایفا کنند در کشورهای مختلف قابل بررسی است. در حقیقت این شبکه‌ها از این جهت اهمیت می‌یابند که نقش اساسی در تبدیل واژگان و مفاهیم انقلابی به گفتمان غالب را بر عهده داشته‌اند.
نکته دیگر نیز آن است که در آن انقلاب‌ها می‌توان تا حد زیادی از مفهوم‌پردازی، واژه‌سازی و نهادسازی‌های صورت گرفته در انقلاب اسلامی ایران الگوبرداری کرده و با لحاظ مختصات بومی هر یک از کشورها، از آنها استفاده نمود. چه آنکه بیشتر مفهوم‌پردازی‌ها و واژه‌سازی‌های صورت گرفته در انقلاب اسلامی ایران مبتنی بر نصوص و معارف مشترک دینی یعنی معارف قرآنی و روایات مورد قبول همه مذاهب اسلامی است. بسیار واضح است که انقلابهای اسلامی منطقه عربی ناچار به ایجاد کارامدی‌های اجتماعی در اداره کشورهای خود می‌باشند و این اضطرار، دولتمردان انقلابی آن کشورها را حداقل در کوتاه مدت و به طور موقت ناچار به الگوبرداری از دیگران می‌کند و چه بهتر که این الگوبرداری از کشوری اسلامی و هم افق با انقلاب‌های ملت مسلمان باشد تا الگوبرداری از نظام سرمایه‌داری که گذشته از تضاد مبنایی با اسلام خود نیز در مظان ناکارامدی و در معرض فروپاشی قرار دارد.

منابع:

• امام خمینی (ره)، صحیفه امام خمینی، دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی

• ایروانی، محمد جواد، نهادگرایی و جهاد سازندگی، اداره کل روابط عمومی جهاد سازندگی، ۱۳۷۷

• بیانات آیت الله خامنه‌ای، سایت Khamenei.ir، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای

• داوری، رضا، هنر و حقیقت، تهران، رستا، ۱۳۹۰،

• سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، مبانی نظری و مستندات برنامه چهارم توسعه، معاونت امورپشتیبانی

• سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران ۱۴۰۴

• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

• نجفی، موسی، ساحت معنوی هویت ملی ایرانیان، معارف، ۸۶

---

[۱] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مقدمه

[۲] ابلاغیه سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴

[۳] خمینی، روح الله، صحیفه امام خمینی، ج ۶، ص ۱۰۱، بیانات در دیدار همافران نیروی هوایی، ۱۹/۱۱/۵۷

[۴] خمینی، روح الله، صحیفه امام خمینی، ج ۷، ص ۴۸۶، بیانات دردیدار سازمان حمایت از خانواده‌ها، قم، ۴/۳/۱۳۵۸

[۵] خمینی، روح الله، صحیفه امام خمینی ج۱۵، ص ۳۳۹، بیانات در دیدار اعضای جنبش امل اسلامی لبنان-۶/۸/۱۳۶۰

[۶] نجفی، موسی، ساحت معنوی هویت ملی ایرانیان، معارف، ۸۶، ص ۱۰۶

[۷] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار فرماندهان و اعضای کمیته­های انقلاب اسلامی- ۱۸/۳/۱۳۶۸

[۸] پیام آیت الله خامنه‌ای بمناسبت اولین سالگرد رحلت امام خمینی (ره)-۱۰/۳/۱۳۶۸

[۹] آیت الله خامنه‌ای بیانات در جمع مردم شیراز، ۱۱/۲/۱۳۷۹

[۱۰] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار طلاب و روحانیون-۲۲/۳/۱۳۶۸

[۱۱] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه شیراز- ۱۴/۲/۱۳۸۷

[۱۲] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران نظام – ۱۲/۹/۱۳۷۹

[۱۳] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران نظام – ۲۱/۹/۱۳۸۰

[۱۴] همان

[۱۵] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران نظام – ۱۲/۹/۱۳۷۹

[۱۶] همان

[۱۷] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران نظام – ۲۱/۹/۱۳۸۰

[۱۸] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه کرمانشاه- ۲۴/۷/۹۰

[۱۹] همان

[۲۰] سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، مبانی نظری و مستندات برنامه چهارم توسعه، معاونت امورپشتیبانی نقل از http://rajanews.com/PrintFriendly.asp?id=۲۴۱۱ وhttp://turbulence.blogfa.com/post-۶۵.aspx

[۲۱] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه کرمانشاه- ۲۴/۷/۹۰

[۲۲] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار جمعی از شعرا، ۲۴/۵/۹۰

[۲۳] بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری-۱۹/۱۲/۸۹

[۲۴] بیانات آیت الله خامنه‌ای در حرم رضوی- ۱/۱/۹۰

[۲۵] بیانات آیت الله خامنه‌ای در اجلای بین‌المللی بیداری اسلامی- ۲۶/۶/۹۰

[۲۶] بیانات آیت الله خامنه‌ای در خطبه‌های نمازجمعه تهران- ۱۵/۱۱/۸۹

[۲۷] بیانات آیت الله خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه تهران-۱۴/۱۱/۹۰

[۲۸] بیانات آیت الله خامنه‌ای در خطبه‌های نمازجمعه تهران- ۱۴/۱۱/۹۰

[۲۹] همان

[۳۰] همان

[۳۱] بیانات آیت الله خامنه‌ای در اجلاس بین المللی بیداری اسلامی- ۲۶/۶/۱۳۶۲

[۳۲] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه کرمانشاه- ۲۴/۷/۹۰

[۳۳] همان

[۳۴] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار جانبازان-۶/۷/۹۰

[۳۵] داوری، رضا، هنر و حقیقت، تهران، رستا، ۱۳۹۰، ص ۱۵۳

[۳۶] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار بسیجیان کرمانشاه- ۲۲/۷/۹۰

[۳۷] بیانات در بیانات آیت الله خامنه‌ای ۲۵/۰۵/۱۳۷۹

[۳۸] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران- ۱۲/۹/۷۹

[۳۹] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه کرمانشاه- ۲۴/۷/۹۰

[۴۰] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار بسیجیان کرمانشاه- ۲۲/۷/۹۰

[۴۱] همان

[۴۲] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی- ۱۴/۱۰/۹۰

[۴۳] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه شیراز- ۱۴/۲/۸۷

[۴۴] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای سومین نشست اندیشه‌های راهبردی- ۱۴/۱۰/۹۰

[۴۵] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه کرمانشاه- ۲۴/۷/۹۰

[۴۶] بیانات بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه علم و صنعت- ۲۴/۹/۸۷

[۴۷] همان

[۴۸] بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران نظام-۱۲/۹/۷۹

[۴۹] بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در دانشگاه تربیت مدرس- ۱۲/۶/۷۷

[۵۰] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دانشگاه سنندج- ۲۷/۲/۸۸

[۵۱] پیام آیت الله خامنه‌ای بمناسبت تحویل سال- ۱/۱/۱۳۸۶

[۵۲] پیام آیت الله خامنه‌ای بمناسبت تحویل سال نو- ۱/۱/۸۵

[۵۳] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار کارآفرینان- ۱۶/۶/۸۹

[۵۴] همان

[۵۵] پیام آیت الله خامنه‌ای بمناسبت تحویل سال نو- ۱/۱/۹۰

[۵۶] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار فعالان اقتصادی- ۲۶/۵/۹۰

[۵۷] ایروانی، محمد جواد، نهادگرایی و جهاد سازندگی، اداره کل روابط عمومی جهاد سازندگی، ۱۳۷۷، صفحه ۲۶

[۵۸] همان، صفحه ۲۷

[۵۹] بیانات آیت الله خامنه‌ای دیدار بسیجیان کرمانشاه- ۲۲/۷/۹۰

[۶۰] همان

[۶۱] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار بسیجیان سراسر کشور- ۶/۹/۹۰

[۶۲] همان

[۶۳] بیانات آیت الله خامنه‌ای در دیدار روحانیون- ۲۲/۹/۸۸